ŞAH DAMARI, KAROTİS
ŞAH DAMARI HASTALIKLARI
Boynun her iki yanında bulunan şah damarı tıp litaratüründe karotis olarak isimlendirilir. En büyük damarımız aortadan ayrıldıktan sonra ana karotis damarları boyun orta kesiminde beyne giden iç (internal) ve yüzü besleyen dış (eksternal) karotis olarak ayrılır. Beyine giden internal yani iç karotis atardamar hastalıkları direkt olarak beyin dokusunu etkiler.
Şah Damar Darlıkları
Şah damarı yani karotis darlıklarının en sık nedeni atheroskleroz yani damar sertliğidir. Özellikle yüksek kolesterol, trigliserid değerlerine sahip hastalarda, sigara içenlerde ve şeker hastalarında atheroskleroza bağlı gelişen plaklar nedeniyle darlıklar sık görülür. Yaş ilerledikçe görülme sıklığı artar. Darlıklara yol açan plaklar yumuşak, kireçli ya da ülsere olabilir. Özellikle ülsere plaklar beyine pıhtı atması yönünden riski yüksektir.
Şah Damar Tıkanıklıkları
Şah damarında gelişen atheroskleroza bağlı plakların yol açtığı darlıklar tedavi edilmediği taktirde tıkanıklığa gidebilir. Tıkanıklık direkt felce yol açabileceği gibi nadiren yavaş ve uzun sürede gelişen tıkanıklıklarda beyin içinde yeterli kollateral ağı bulunduğu taktirde felç gelişmeyebilir. Bazı hastalarda arasıra gelişen baş dönmesi ve göz kararması yakınmaları araştırıldığında beyin damarlarından birinin tıkalı olduğu saptanabilir.
Şah Damarını Tutan Vaskülitler
Damarların iltihabi olmayan inflamasyona bağlı tutulmasına vaskülit denir. Başta Takayasu vasküliti olmak üzere kadınlarda daha sık görülen fibromüsküler displazi de karotis yani şah damarını tutabilir. Diğer kollajen doku hastalarında da şah damarları nadiren tutulabilir.
Şah Damarı Diseksiyonu
Damar duvar katmanlarında ayrılmadır. Bu kendinden olabildiği gibi basit ya da kompleks travmalara bağlı olarak da gelişebilir. Bazen de fibromüsküler displazi denilen vaskülit hastalarının bulgusu da olabilir. Diseksiyon yani damar duvarında ayrılma sonucu damar darlık veya tıkanıklığı gelişebilir.
Şah Damarı Anevrizmaları
Ana şah damarı anevrizmaları çok nadirdir. Şah damarı ayrıldıktan sonra beyine giden iç -internal karotis atardamarının anevrizmlarına sık rastlanır.
Şah Damarı Yalancı Anevrizmaları
Yalancı anevrizmalar şah damarında diseksiyon sonrası, travmatik ya da yapılan cerrahi girişime bağlı olarak gelişebilir. Damar duvarında yırtık sonucu kan damar dışında birikir. Kan akımı bu kesimi genişleterek kanın kese içine girip çıkmasına yol açar. Acil tedavisi gerekir ve hayati tehlike taşır.
Şah Damar Yaralanmaları
Basit ya da kompleks travmalara bağlı yaralanmalar olabilir. Buna bağlı diseksiyon ya da yalancı anevrizmalar gelişebilir. Diseksiyon bağlı olarak damar duvarında daralma ya da tıkanma gelişebilir.
ŞAH DAMARI HASTALIKLARININ GÖRÜNTÜLEMESİ VE TEŞHİSİ
Ultrasonografi, Doppler Ultrasonografi
Şah damarı hastalıklarının teşhisinde ilk başvurulan görüntüleme yöntemidir. Ses dalgları ile çalışır ve zararlı etkisi bulunmamaktadır. Özellikle kontrast kullanılması yüksek riskli hasta gruplarında tek görüntüleme yöntemi olarak önem kazanmaktadır. Ultrasonografi ile damar duvarı, damar duvarında kalınlaşma, plak görünümü ve darlık oranı değerlendirilir.
Ultrasonografide yapılan değerlendirmeye ilave olarak Doppler ultrasonografi ile renk kodunda damar akımı değerlendirilerek darlık düzeyi daha net belirlenir. Darlık düzeyinin ciddiyetinin ortaya konmasında hız değerlerine bakılarak değerlendirme yapılır. Ultrasonografi, Dopoler ultrasonografi bulguları ile birlikte plak natürü, plağın yol açtığı darlık oranı ve hız değerlerinde artış olarak saptanan hemodinamik değişiklikler birarada değerlendirilerek net karar verilir.
Karotis ya da şah damarı hastalıklarının taramasında ulltasonografi normal olduğu taktirde çoğunlukla daha ileri değerlendirmeye gereksinim duyulmaz. Ancak ultrasonografi şah damarının sadece boyun kesimindeki kısmını değerlendirmede yeterlidir. Ultrasonografide şah damarı normal olan hastada kalp hastalığı da bulunmadığı taktirde beyin MR' ında emboli bulgusu bulunduğunda iç karotisin değerlendirilmesi amacıyla BT anjiografi ya da MR anjiografi yapılabilir.
Ultrasonografi uygulayan hekimin tecrübesine bağımlıdır. Bu nedenle duyarlılık ve seçicilik düzeyleri çok yüksek değlldir. Ultrasonografide lezyon saptanan hastanın bulguları kritik düzeyde olduğu taktirde mutlaka BT anjigorafi ya da MR anjiografide yapılarak ultrasonografi bulguları doğrulanır.
Ultrasonografi incelemesinde sol şah damarında diğer adıyla ana karotis atardamarından başlayıp iç (internal) karotise uzanan yoğun kireç içerikli plaka bağlı damarda darlık
Doppler Ultrasonografide damar darlıklarını gösteren hız değerleri ölçümleri yapılır. Darlık öncesi sol ana karotis yani şah damarında normal akım hızları (84.3 cm/sn) izlenmektedir (SOL), darlık düzeyi ve sonrasında sol iç (internal) karotis atardamarında darlığa bağlı olarak hız değerlerinde ileri derecede artış (232 cm/sn) izlenmektedir (SOL).
Bilgisayarlı Tomografi Anjiyografi (BT Anjiyografi)
Bilgisayarlı tomografi anjiografi ultrasonografide kritik darlık saptanan hastalarda uygulanır. Özellikle kireçlenmeyi göstermesi önemli bir avantajıdır. Yüksek doğruluk oranlarına sahip olması, hızlı görüntüleme yöntemi olması ve hastanın kolay tolare etmesi diğer avantajlarıdır.
Dezavantajları radyasyon içermesi, böbreklere zararlı olabilecek kontrast madde kullanılması ve yoğun kireçlenme gösteren damarlarda darlık oranın gösterilmesinde yanılgılara yol açmasıdır.
Bilgisayarlı tomografi anjiografisi (BT anjiografi), sol iç (internal) karotis - şah damarının tıkanıklığı (soldaki imaj, kırmız ok), sağ iç karotis - şah damarında darlık (sağdaki imaj, mavi ok)
Manyetik Rezonans Anjiyografi (MR Anjiyografi)
BT Anjiografi gibi ultrasonografide kritik darlık saptanan hastalarda ikinci yöntem olarak kullanılır. Yüksek doğruluk oranlarına sahiptir. En önemli avantajı karotis MR anjiografi yapılırken beyin MR' ının da aynı anda çekilmesi ve zaman kaybedilmemesidir. Kemik yapıların yoğun olduğu iç karotis damarları da BT' ye göre yüksek doğrulukla değerlendirilir.
Dezavantajları uzun işlem süresi, kontrast madde kullanılması, darlıkların olduklarından daha yüksek dereceli görünmesi, kalp pili bulunan hastalarda uygulanamaması, kalsifikasyonları yani damar kireçlenmesini göstermemesidir.
MR anjigorafi imajları. Sol üst ve sol alt imajlarda sağ iç karotis atardamarın tıkanıklığa bağlı görünmediği, sağdaki imajda ise sol şah damarında ise mavi okla gösterilen darlık izlenmektedir.
Dijital Substraksiyon Anjiyografi, Kateter Anjiyografi
Şah damarı darlıklarının gösterilmesinde altın yöntem olarak yukarıdaki teknikler yeterli olmadığında ya da uygulanamadığında kullanılır. Kesin tanı konur ve darlık düzeyi yüksek doğrulukla değerlendirilir. Gereğinde anjiografi ile birlikte direkt tedavi de uygulanabilir.
Dezavantajları invaziv bir işlem olması yani kasık atardamarından girilerek kateter yardımı ile yapılması ve diğer işlemlere göre daha yüksek risk taşıması, böbreğe zararlı olabilecek kontrast madde kullanılması, hastanın işlemden sonra en az 6 saat takip edilme zorunluluğunun bulunmasıdır.
Karotis ya da Şah damarı anjiografisinde damar darlığı görülmektedir.